Бетім-ай

 

 

Тек әйел заты қолданатын терең таңданудың белгісі – «бетім-ай» (семантикалық мағынада «ұят маған немесе біреуге» ретінде қолданылады). Бұл сөзге өзіндік ишара, яғни оң қолдың сұқ саусағын бетке тигізу немесе ұстау қосылады. Әдетте жоғарыдан төменге қарай.

Кейде бұл сөздермен қатар олар беттерін шымшиды. Бұл ишара әдетте нәзік, ыңғайсыз жағдайларда, біреудің қылығын айту, масқаралау және т.б. туралы әңгімелерде қолданылады. Бір қызығы, қырғыздарда қорқынышты, мейірімділік сұрауды білдіретін «ай-бетім» деген лепті сөз бар. Мұндай ым-ишарадағы қарым-қатынастың негізгі «әрекет етуші» элементі ретінде тұлға адамның өзін, оның абыройын бейнелейді.

Әлемнің көптеген архаикалық мәдениеттерінде бет өзінің прототипімен мистикалық байланыста болған адамның «айнасы» ретінде қабылданды. Әдетте, ер адамдарға лайықты (мысалы, әртүрлі вариациялардағы қоғамдастықтың қадір-қасиетін қорғау), әйелдерге тән ізгілікпен және тіпті белгілі бір шығармашылық дағдылармен (мысалы, тоқымашылық) байланысты бетке сурет салу осыдан шыққан; бұл контексте өлім алдындағы бетпердені жасау дәстүрі, яғни марқұмды нышандық ауыстыру, бақсының бетіне күйе жағып қою дәстүрі болды. Былайша айтқанда, бұл тіпті үйлену тойының элементі, яғни қалыңдықтың «бетін ашу», сондай-ақ жерлеу-еске алу рәсімдеріндегі бет тырнау. Көрсетілген контекстердегі бет түсінігі қазақтың «Елдің бетіне қалай қараймын?» деген сөз тіркесінде оңай байқалады. «Бетім-ай» ишарасы шартты түрде нышандық «бетті тілу» дегенді білдіреді, яғни тұтастықтың, болмыстың (адамның) ажырауы, ар-ожданнан айрылу деп түсінуге болады: қазақтар ұятсыз адамды «бет жоқ» деп айтады.

.