Құрақ қырау
Құрақ композициясының негізгі жиынтығы негізгі геометриялық элементтерге негізделген: үшбұрыш, шаршы, ромб, тіктөртбұрыш және т.б., ал осы элементтердің тіркесімі мағынаны, шифрланған кодты жасады. Бір жағынан, бұл дәстүрлі өнердің ең танымал нақыштары, ал екінші жағынан олардың элементтері кез келген геометриялық өрнекті оңай жасайды. Олардың Орталық Азияның бірқатар этномәдениеттерінде ұқсастықтары бар.
Техникалық тұрғыдан құрақ бұйымдарының үлгілерін құрастыру үшін модуль ретінде шаршы немесе тіктөртбұрыш негіз болды. Ол әртүрлі көлемдегі матаның кішкене бөліктерінен: шаршылар, төртбұрыштар, үшбұрыштар және т. б. болуы мүмкін. Түрлі-түсті матаның қарапайым қиындыларының қосылыстары дәстүрлі мәдениетте өзіндік атаулары бар
және әртүрлі мағыналарды қамтитын ою-өрнектердің көптеген нұсқаларын бере алады.
Төбесі жоғары қараған үшбұрыш нақышы (әдетте «тау») немесе олардың түйе өркеш деп аталатын сабақтастығы қазақ танымында ырыс-берекені, отбасы мен төрт-түліктің көбеюін бейнелейді. Өздеріңіз білетіндей, түркі мифологиясындағы тау рухани жолдың, рухтың көтерілуінің символы болса, ал осындай фигуралардың тізбегі қорғауды да білдіруі мүмкін. Өздігінен фигура құдай белгісін, жоғары ұмтылыстың бейнесін және өмірдің символын білдіреді. Мағынасы жағынан бұл үш әлемді – көктегі, жердегі және жер асты әлемін біріктіретін Ғалам тауына жақын.
Құрақта жиі кездесетін тағы бір элемент – құрақ техникасында әртүрлі комбинацияларда кездесетін шаршы. Ең танымалы – тәжіктер арасында чашмаки гов (сиыр/өгіз көзі), ал қырғыздар мен қазақтар арасында бота көз деп аталатын қарама-қарсы түсті үлкен шаршының ортасына орналастырылған кішкентай шаршы. Мамандардың пікірінше,
бұл құрақ өрнегінің ең көне және аумақтық жағынан да, оны әртүрлі заттарда қолдану жағынан да кең таралған элементтерінің бірі. Ол әсіресе балалар заттарында, жастықтарда, көрпелерде, шымылдықтарда жиі кездеседі. Бота көз құрақ өрнегінің тағы бір нұсқасы – шаршыдағы ромб. Бұл жерде ол құнарлылықты, ұрпақ өрбіту функцияларын және
қорғанысты бейнелейтін сиқырлы өрнек ретінде түсіндіріледі.
Үлкен заттарда ол әртүрлі фигуралармен біріктіріледі. Жалпы, түркі мәдениетіндегі шаршы – әлемнің төрт қырымен байланысатын, жер элементіне сәйкес келетін және материалдық әлемнің белгісі болып табылатын тұрақтылықтың символы. Қарама-қарсы түсті шаршылар тізбегінен ою-өрнек нақышын құрастыру, біздің ойымызша, өмірдің көрнекі метафорасы немесе белгілі бір белгінің/таңбаның екі еселенген, тіпті үш еселенген қуатын білдіруге мүмкіндік беретін көркемдік құрал.
Жұлдыз тәрізді фигураны құрайтын шаршы мен үшбұрыштың қосындысын қазақтар жұлдыз деп атайды. Құрақ тігудің тағы бір танымал нақышы – ромб. Екі үшбұрыштың негіздерімен байланысында кейбір зерттеушілер екі әлемнің тоғысуын, жаңа өмірдің басталуын бейнелейтін қарама-қарсылықтар – ер мен әйелдің, көк пен жердің бірігуін көреді. Ромб тәрізді ою-өрнегі бар кілем түркі құдайы Ұмайдың символы болып саналады.
Қазақ құрағында үш көз нақышы жиі қолданылады. Үш ромб нақышы – өмір ағашын бейнелейтін Еуразияның көптеген халықтарының сәндік-қолданбалы өнеріндегі классикалық әдіс. Жалпы, бір элементтің ырғақты қайталануы композицияның ерекше құдіретін таныта отырып, негізгі ойды күшейту тәсілі ретінде қарастыруға болады. Төрт ромбтан тұратын тізбекті қазақтар төрт түлігі сай деп атайды, біздің ойымызша, төрт түлік мал өрнегін метафоралық түрде бейнелейді.
Түйе, жылқы, сиыр, қой-ешкі төрт түлік малдың қасиеттілігі туралы халық түсінігі осындай. Олар тіршілікті қамтамасыз етудің басты көзі бола отырып, дүниенің өзіндік зообелгілері қызметін де атқарған, өйткені қазақтардың түсінігінде ешкі – сайтаннан; қой – оттан; түйе – сордан (жерден); жылқы – желден; сиыр – судан жаралған. Бұл формада көшпенділер төрт табиғи элементті: отты, ауаны, жерді және суды бейнелеген, құрақтағы мұндай нақыш жастықтың қаптарын безендіруде жиі қолданылған.
Жалпы, құрақтың өрнектік құрамы, оның талғампаздығы шеберлік деңгейге байланысты болды, бірақ оның барлық техникалық қыр-сыры құрақ бұйымын Ғаламның көрінісі, отбасылық тұмар ретінде түсінуді сақтап қалды, оның қыз жасауы құрамында болуы жаңадан құрылған жас отбасына тән тұмар ретінде түсініледі.
Дәстүрлі мәдениетте өнер туындылары, соның ішіндегі құрақ сиқырмен және салт-дәстүрмен (үйлену тойы, жерлеу рәсімі, қасиетті орындарды қастерлеу тәжірибесі және т. б.) тығыз байланысты болғаны анық, ал бірнеше рет қайталанатын бірдей көрнекі метафоралар прагматикалық құндылығы жоғары әлем туралы белгілі бір сюжеттер мен идеяларды сипаттаудың тұрақты формулаларын көрсетеді.
Құрақ бұйымының құрылымы оның мақсатына тікелей байланысты. Еденге арналған көрпе – жиектемемен (қоршау) қоршалған жабық композиция. Бұл ретте ою-өрнек ірі блоктардан тұратын көлемді де, сондай-ақ ши құрақ деп аталатын жұқа жолақтардан тұратын шағын көлемді де болуы мүмкін. Бұл қолөнерші шеберлігінің шыңы болып саналатын соңғы түр.
Зерттеуші Т.Ашурмадова тәжіктер мен қазақтардың құрақ бұйымдарын салыстыра отырып, «шекарасыз бұйымдардың нұсқасы болды, мұнда негізгі назар белгілі бір раппорттың көлденең немесе тігінен қайталануына аударылған. Ең қарапайым композициялар ешқандай қосымша өрнектерсіз ромб қатарларынан тұрды».
Неғұрлым күрделі композициялар төртбұрыштарға бөлінген төртбұрышты өріс болды, олардың әрқайсысы әртүрлі өрнектермен толтырылды. Кішірек өлшемді заттар үшін, мысалы, орындықтарға арналған құрақ төсеніш деп аталатын шаршы композициялары пайдаланылды.
Тікбұрышты композициялар бірнеше түрге ие болды:
– өрнек өрістің фонын біркелкі толтыратын тор,
– медальондар – алаң бойында үлкен фигуралар немесе бір медальон
(құрылыстың центрлік принципі, бұл көбінесе шаршы пішінді бұйымдарға
тән),
– бүкіл алаң бойымен үш үлкен медальондармен үш бөлікті.
Бүгінгі таңда Қазақстанда дәстүрлі өнердің бұл түрі қарқынды дамып келеді. Елімізде көптеген қолөнершілерді біріктіретін Құрақ тігу қауымдастығы белсенді жұмыс істеп келеді, ал осы ұйымды Дана Әшімова басқарады. Қолөнершілер құрақ техникасында жасалған бұйымдардың үлкен ассортиментін ұсынады, сонымен қатар құрақ тігудің мектептері ашылуда. Бұл, ең алдымен, атақты қолөнерші – Гүлмира Уәлиханның қызметі. Ол құрақ бойынша әлеуметтік студия ашты. Тігіншінің өзі айтқандай, құрақ техникасы – бұл энергияны бойына сіңіретін және адамдарға тек жағымды – жылулық, сәттілік, бақыт әкелетін қолөнердің қасиетті түрі.
Шебердің айтуынша, құрақтың әрбір өрнегінде терең мағына жатыр. Мысалы, құстұмсық өрнегі ана мен тұрмысқа шыққан қыздың арасындағы байланысты білдіреді. Жаңа туған нәрестеге арналған төсек жапқышында ерлік пен күш тақырыбы шифрланған. Жас жұбайларға арналған бұйымдарда жас отбасының ұрпағы көп болу үшін әйелдік бастауға арналған өрнектер міндетті түрде қолданылады.
Өзінің хоббиін шағын кәсіпке айналдырып, түрлі пішіндегі және көлемдегі құрақ көрпе өндірісін жолға қойған Талдықорғандық қолөнерші Бота Нұрбаева халық қолөнершілерінің арасында танымал. Шебердің пайымдауынша, ертеде құрақ көрпе міндетті түрде қазақ келінінің жасауының элементі болған, ал олардың мағынасы Құдай құрастырсын деген ізгі тілекте болған. Бұл жас жұбайлардың осы көрпенің құрақтары сияқты бір-бірінен ажырамас, жақын, әрқашан бірге болуын меңзеді.
Сарқан қаласының қолөнер шебері Назгүл Батырхан да құрақ құраумен белсенді айналысады. «Өңірдің тұрақты дамуындағы әйелдер бастамалары» атты аймақаралық іскер әйелдер форумына қатысып, форум аясында ұйымдастырылған «Құрақ көрпе» байқауының жеңімпазы атанды.
Атырау облысында қазақтың дәстүрлі құрақ құрауын дамытуға өңірдің белгілі шебері – Қалампыр Құлмұратованың орасан зор үлесін қосуда. Шебер жүйелі түрде шеберлік сабақтарын өткізіп, білімін жастарға жеткізуде. Ежелден келе жатқан құрақ құраудәстүрін жалғастырушылардың бірі – Отар ауылының тұрғыны Ұлжан Досалиева болып табылады.
Атақты қолөнершілер қатарында Өскемендік Жұлдыз Уәлиеваның да құрақ техникасында орындалған жұмыстары үнемі сұранысқа ие. Осындай шеберлердің арқасында қазақтың дәстүрлі құрақ техникасы қарқынды дамып, қуантуды жалғастыруда.
