Былғары және теріні көркем өңдеу
Оңтүстік және Орталық Қазақстанның бірқатар аймақтарында жануарлардың терісі мен сүйектері кездесетін ең алғашқы археологиялық олжалар палеолит дәуіріне жатады. Негізгі аң аулау жануарлары ақбөкен, құлан, қабан және басқалары болды. Өлтірілген жануарларды сою, бөлшектеу және терісін өңдеу үшін пышақтар, қырғыштар мен қырнауыштар қолданылды. Сүйек инелерінің табылуы сол кездегі адамның тігуді үйренгенін көрсетеді. Бірте-бірте Ежелгі Қазақстан тұрғындары аңшылықтың көлемін және үй жануарларының санын көбейтті, бұл жануарлардың терісін өңдеуді жақсартуға себеп болды. Кішкентай жануарлардың, тіпті қасқырдың терісі бүтіндей сыпырылды. Этнографиялық қазіргі заманға дейін ауылдағы әрбір үй ең көрнекті төрінде ілулі тұрған осындай олжалармен мақтана алатын. Мұндай сыйлық қазақ мәдениетіндегі ең құнды сыйлықтардың бірі саналған.
Мамандардың пайымдауынша, бұрын қазақтар иесінің қай жүзден екенін бөрігінен анықтаған. Тымақ/малақайды көшпенділер айырбастауға, айналдыруға, басып өтуге, лақтыруға, т.б. болмайтын киелі бас киім ретінде қарастырған. Қазақтар шала туған нәрестені шаңыраққа байланған тымаққа салып, баққан, әкесінің, яғни көшпелінің және жауынгердің қуатын символдық түрде балаға осылайша бергені белгілі.
Құлын терісінен тігілген, жүні сыртқа қаратып киілген сыртқы киім қазақтарда бірнеше нұсқамен ұсынылған. Технологиялық тұрғыдан алғанда, сүтті құлындардың терісі оңай өңделетін және икемділігі мен беріктігімен танымал құнды материал болып табылады. Мысалы, жарғақ – бір апталық құлын терісінен жүні сыртқа қаратып тігілген; құлын
жарғақ – құлын терісінің ең қымбат түрі, қара құлын жарғақ – қара құлын терісінен тігілген тон және т. б.
Қазақтар жанат терісінен жасалған тонды жанат тон; қара-қоңыр түлкіден – қара түлкі тон; бота терісінен – бота тон және т.б. деп атаған. Сондай-ақ, халық арасында қылқа жарғақ деп аталатын ешкі терісінен тон тігілген. Ол үшін теріден ұзын қылдарды жұлып тастап, астындағы түбітті қалдырған. Мұндай тон ерекше жұмсақтық пен нәзіктікпен ерекшеленді. Жалпы, ешкі мамығы өзінің жылу өткізгіштігімен және беріктігімен танымал. Жануарлардың табиғи жүні мен мамығы дәстүрлі мәдениетте емдік қасиеттерге ие болды.
Бағалы аң терісінен тігілген тондар көшпенді қазақтар арасында қыз жасауының бір бөлігі және ең қымбат сыйлық ретінде арғымақпен қатар тек қымбат сыйлық емес, сонымен қатар мәдениеттегі ең ұлпанды аң ретінде де жоғары мәртебесінен хабар береді. Қазақтар арасында терісі бағалы аңдарды аулау, сондай-ақ терісін өңдеу процесі Оңтүстік Сібір түркілері мен хакастардың салт-дәстүріне ұқсас белгілі бір әдет-ғұрыптар мен ырым-жоралармен реттелді деп болжауға болады.
Қазақтар терісі бағалы аңдардың барлық түрлерін дерлік пайдаланған, ал олардың кейбіреулері, яғни құндыз, камшат пен жанат, кейіннен қазақтың әйел есімдері мәртебесіне ие болды (көбінесе), бұл құндыздар, жанаттар және т.б. тұқымдас терісі бағалы жануарлардың әйелдік киелі әлем саласына қатыстылығы туралы ойға итермелейді. Түгін ішіне қаратып тігілген тондардың екі түрі – қаптама және камзолша болған. Сондай-ақ түрлі аң терісінен – қасқырдың, түлкінің, күзеннің және т.б. терілерінен бас киім – тымақ немесе бөрік тігілген.
Үй жануарларының терісін көшпенділер тамаша өңдеген. Мысалы, әйелдер мен балаларға арналған киімдер жаңа туған қозы терісінен тігілген. Мұндай тері елтірі, ал екі-үш айлық қозының терісі жаңа туған қозының терісіне қарағанда қалыңырақ болғандықтан дәлекі деп аталған. Алты жасқа толған қозының терісін сеңсең деп атады.
Былғарыдан аяқ киім, ыдыс-аяқ, ат әбзелдері, белдіктер жасалды. Әдетте түйенің, жылқының немесе өгіздің өңделген терісі пайдаланылды, ол терілерді ашытылған дәннің арнайы ерітіндісінде ұстау арқылы жүнінен тазартылды. Жұмсақтық беру үшін терілер қышқыл сүтке малынған. Қазақтар ежелден теріге бедерлеу өнерін жетік меңгерген, кейін ол сандық немесе қабырға панноларын жасауда қолданылған. Ыдыстарды жасау үшін көбінесе жылқы терісі пайдаланылды, оны арнайы ыстаушы-шеберлер иеленді.
Қазақтар арасында арнайы былғарыдан аяқ киім тігетін етікшілер көп болған. Үй-жайдың ішінде олар жұмсақ етік киіп, тысқа шыққанда, сыртынан кебіс киді. Етік түрлі-түсті боялған былғары аппликациямен және кестемен безендірілген. Қазіргі таңда бұл саланың даму болашағы жақсы болғанымен, қолөнердің бұл түрінен шеберлер аз екені анықталды.
Ерекше шеберлікпен қазақтар теріден ыдыс жасаған. Ыдыс-аяқ пен үй бұйымдарын жасау үшін үй жануарларының – жылқы, ірі қара және ұсақ мал, түйе терісі пайдаланылды. Үй жануарларының терісі жүннен тазарту мақсатында ашытылған айран іркіт пен ұннан жасалған малма, иi арнайы ерітіндісіне малынған. Терімен жұмыс істейтін қолөнершілер түрлі пішіндегі ыдыстар жасап, ою-өрнектермен безендірді, онда қазақ халқының түсінігіндегі құнарлылықты, ырыс пен берекені білдіретін қошқар мүйіз нақышы басты орынды иеленді. Қазақтардың шаруашылығындағы ең басты ыдыстардың бірі, көшпенділердің ең көне дәстүрлі ыдысы – бие саууға ыңғайлы, цилиндр пішінді сауыт көнек болды. Көнектен шыққан иіс жануарды тыныштандырады және сауыттың жұмсақ терісі сауу кезінде көп шу шығармауға мүмкіндік береді деп саналды. Әдетте көнек жылқы, түйе терісінен немесе ірі қара мал терісінен, көбінесе жылқының мойын бөлігінен жасалған.
Қымыз, шұбат немесе су құюға арналған торсық деп аталатын қазақтардың шаруашылығындағы тағы бір маңызды ыдысты жасауда шеберлер терінің ең жақсысын алған. Кесілген өрнегі бар екі ағаш тақтайшаның арасына былғары дайындамаларды басу арқылы шеберлер бұйымға ұлттық ою-өрнекті нақыштады, ал ішін дымқыл құммен толтыру
арқылы ыдыстың дөңестігіне қол жеткізген.
Кейде сыйымдылығы 100 литрге дейін жететін қымыз дайындауға арналған ыдыс – сабаны арнайы өңделген жылқы терісінен жасаған, құбаталдың қабығынан алынған бояумен бояған, түйе жүнінен иірілген жіптермен тіккен. Мұндай шанаштың мойнына ағаш піскек – сұйықтықты шайқауға арналған ұшында айқышы бар арнайы таяқша салынды. Бұл
бұлғауыштың сабы әдетте күміспен немесе сүйекпен көмкерілген күрделі оюлармен безендірілді. Ыдыстың терісі ылғалданбауы немесе қызып кетуіне жол бермеу үшін сабаны арнайы сабаяқ тұғырына қойған. Саба түбіне қарай кеңейтілген, ал мойны тар болды. Оны керегеге іліп қою үшін мойнына арнайы баулар тігілген. Терінің иісін кетіру үшін сабаға бірнеше күн айран құйып, сосын созып, пештің дымқыл күйесін, сары май жағып, тобылғы немесе қайың түтінінің үстіне ыстаған. Ыстаудан кейін тері ерекше берік бола түсті, ал түтіннің иісі кейін қымызға ерекше дәм беріп, сусынның сапасын арттырды. Түтінмен мұндай ыстау әдетте әр 5 күн сайын жасалды.
Сыйымдылығы 4-5 литрге дейінгі былғары ыдыс торсық жолда құты ретінде пайдаланылды. Мұндай ыдыстар қазақтарда әр түрлі пішінде – дөңгелек, мүйіз түрінде немесе трапеция тәрізді болды. Әдетте торсықты ер-тоқымға немесе арбаның көлеңкелі жеріне байлап қоятын, осылайша қозғалыс кезінде ыдыс ішіндегі сусын шайқалып, одан да қанық дәмге ие болады. Шеберлер торсықты көбіне бедерлі зооморфты өрнектермен безендірген.
Сондай-ақ, жылқының терісінен кейде торсықтан сәл үлкенірек келетін сыйымдылығы 5-6 литрлік торсық – сүйретпе де жасалған.
Шанаш түріндегі ыдыстың тағы бір түрі мес ешкінің тұтас терісінен жасалған, ол сұйық тағамдарды – қымыз, шұбат, айранды сақтау үшін де, тасымалдау үшін де қолданылған. Месті жасау кезінде ешкі терісі алдымен жүннен тазартылады, содан кейін құбаталдың қабығынан алынған бояумен боялады, содан кейін ысталған.
Терімен жұмыс істей білген қолөнершілер арасында ат әбзелдерін жасаумен айналысатын мамандар да болды. Олардың қатарына өрімші мамандар қайыстан белдік, бау тоқыған. Аса шеберлікті қажет етпейтін қалған ат әбзелдерін, яғни ер-тұрман, белбеулерді, өмілдірік, құйысқандарды барлық дерлік ер-азаматтар жасай алатын.
Қазіргі уақытта жылқы өсіретін ерлер саны азайды, сонымен бірге теріден ат әбзелдерін жасау қолөнерімен байланысты шеберлер саны да азайды.
Дегенмен, қазақтың бүгінгі күнге дейінгі ерекше мақтанышы – ат әбзелдері. Қазақ ер-тұрмандары әдетте бес негізгі түрге бөлінеді: шығыс немесе найман, орталық және солтүстік Қазақстан, батыс, Жетісу және Сырдария. Шеберлер бұйымдарды әшекейлеу кезінде қаралтымдау, инкрустация, шілтерді зерлеу, бедерлеу және безеулеу, қалыптау және құю әдістерін пайдаланды.
Өзінің тікелей қызметінен басқа, ат әбзелі қазақ қызы жасауының міндетті элементі болды. Этнографтар ат әбзелдерінің элементтері – ер-тоқым, ер-тұрман және басқа да ат саймандары әртүрлі әдет-ғұрыптарда, салт-жораларды, медициналық практикада қолданылатын жағдайларды көптеп тіркеген.
Қазіргі заманғы шеберлер ата-баба дәстүрін жалғастырып, ат әбзелдерінің алуан түрін жасауда. Олардың қатарында Ерғазы Исатаев, Дәулет Шоқпаров, Ерқосай Әбілов, Айдос Садықов, Ержігіт Тоқтаров, Далабай Оспанов және тағы басқалары бар. Көптеген шеберлерге бұл қасиет тұқымынан дарыған және шеберліктері атадан балаға, яғни бірнеше
ұрпаққа жалғасып келеді.
Қызылорда облысы Шиелі ауданындағы Рахымберген Мырзахметовті қазақтың ер-тоқымын жасайтын бірегей халық шебері деуге болады. Шебер әртүрлі аймақтық ер-тұрмандарды жасау технологиясын меңгерген. Мысалы, құрама ер-тоқым – құранды ер Қызылорда, Түркістан, Қарағанды облыстарында, сондай-ақ Ақмола, Қостанай, Алматы облыстарының оңтүстік аймақтарында жиі кездеседі. Мұндай ерді шебер 18-20 ағаш бөлшектерінен құрайды. Көбінесе шебер терек, жиде, талдарды пайдаланады.
Далалық зерттеулер көрсеткендей, қазіргі уақытта Қазақстандағы былғары өнеркәсібі өміршеңдігін жоғалту қаупі жоғары, өйткені зерттелген өңірлерде ол тек фрагментті түрде кездеседі.
Негізінен шеберлер дайын өңделген теріні пайдаланып, одан түрлі бұйымдар – ыдыс-аяқ, қамшы, кәдесыйлар жасайды. Халықтың былғары бұйымдарға деген қажеттілігінің төмендеуі өмір салтының өзгеруімен және оларды өнеркәсіп өнімдерімен күнделікті пайдаланудан ығыстырумен байланысты табиғи себептермен қатар, былғары шикізатын өңдеудің ежелгі технологияларын меңгерген шеберлердің жетіспеушілігімен де байланысты.
Қазіргі уақытта үй жануарларының терісі түгелдей дерлік қоқысқа лақтырылады немесе бекерге беріледі, яғни елімізде үй жануарларының терісін өңдейтін кәсіпорындар мүлдем дерлік жоқ.
Далалық зерттеулер көрсеткендей, қазақтың ескі технологиясы бойынша үй жануарларының терісінен дәстүрлі былғары өңдеу жеке шеберлерде (негізінен қандастар арасынан) тіркелген. Біз қолөнердің осы түріне бұл жағдайда шикі теріні өңдеудің ескі технологияларының толық жойылып кетуіне қауіп төніп деп санаймыз.
