Қазақтың түкті және тақыр кілем тоқу өнері
ХХ ғасырдың ортасына дейін қазақтың дәстүрлі кілем тоқуының негізгі орталықтарының бірі Қызылорда облысы болды. Оның тарихи атауы – Сырдария өңірі (Сырдария өзені алабының дәстүрлі атауы – Сыр өңірі). Бұл топоним осы өңірдің түкті кілемдерінің жалпы халықтық атауымен – Сыр кілемімен (Сырдария маңы кілемі) байланысты. Зерттеушілер ертеде қоңыраткілем (Сырдариядағы қоңырат руы тоқитын кілем) сияқты түкті кілемнің болғанын айтады. Қазақтың қоңырат руы дәстүр бойынша Сырдарияның орта ағысы бойына (Қызылорда және Түркістан облыстары) қоныстанған.
Бүгінгі таңда қызылордалықтар түкті кілемге қатысты ұлттық атауларды – қалы кілем (қымбат кілем) немесе түкті кілем (қадалы кілем) көбірек қолданады. Бұл екі кілемнің де түктері жоғары болады. Қазіргі уақытта кілемдер дайын зауыттық жіптерден тоқылады, тоқыма шикізатын дайындау (жүннен жасалған иірілген жіптерді дайындау және бояу, сондай-ақ иірілген жіптерді бояу үшін табиғи бояуларды пайдалану) қолданылмайды, бұл тұтастай алғанда теңтүпнұсқалы кілем тоқудың өміршеңдігіне үлкен қауіп төндіреді. Жалпы, бүгінгі күні облыста кілем бұйымдарын тек жеке тапсырыстар шеңберінде жасау үшін өз техникаларын қолданатын түкті және түксіз кілем тоқудың бірнеше
шеберлері ғана бар (көбінесе аралас әдіс қолданылады – түкті және түксіз тоқу). Кілем тоқу, баяғы кездегідей, 2-3 ай бойы ұжымдық шығармашылық жұмысқа қатысатын туыстар мен көршілердің бүкіл тобы қатысатын уақытты қажет ететін процесс.
Оңтүстік Қазақстанның танымал шеберлері қатарында Роза Әлібатырова, Мәриям Әлжанова, Қарлығаш Ілиясова, Айман Әбілдаева, Майя Қалжанова, Бибіжар Симова, Жұпар Бейсенова бар.
Шымкент қаласында Бейісбековтер отбасының «Алтын Орда» көркемсурет галереясы белсенді жұмыс істейді, онда барлық отбасы мүшелері қолөнердің әр түрімен айналысады. Ерлер ағаш, тері, металл өңдеумен айналысады. Әйелдер тоқыма, тігін, кесте тігумен айналысады. Алайда, өндіріс процесінде дәстүрлі кілем тоқудың өміршеңдігіне қауіп төндіретін бірнеше маңызды жайттар бар, атап айтқанда: тек зауыттық шикізат пайдаланылады. Қазіргі кілем тоқуда жүн иірімжіптерін өндіру және табиғи бояуларды пайдалану арқылы жіптерді бояу сияқты тоқыма шикізатын дайындаудың дәстүрлі технологияларын қолданбау түпнұсқа элементтің көбеюіне қатер төндіруде.
Алматыда тағы бір бірегей шебер – ҚР Дизайнерлер одағының мүшесі Роза Үйсінбаева тұрады. Ол түксіз кілем – тақыр кілем дайындауға біліктенген. Шебер Қызылорданың тумасы, ал оның жарқын бұйымдары ашық және қанық бояуымен көз тартады.
ХХ ғасырдың ортасына дейін Батыс Қазақстан қазақтың дәстүрлі кілем тоқу орталықтарының бірі болды. Негізінен Маңғыстау, Атырау облыстарында шоғырланған. Маңғыстау кілемдері деп аталатын Маңғыстау өңірінің түкті кілемдері Оңтүстік Қазақстанның ұқсас бұйымдарынан айырмашылығы бар. Маңғыстау иконографиясына көне түркімендердің кілем тоқу дәстүрлері қатты әсер етті.
Бұл аймақтың кілемдерінің айрықша ерекшеліктерінің бірі – қадасының аласа болуы, сондықтан масаты кілем деп аталған. Осы өңірдің кілемдерінің ерекшеліктерін сипаттай отырып, Ш.Ж. Тоқтабаева тоқудың тығыздығын, түгінің төмендігін, ұсақ жиі өрнегін және қызылкүрең, қызыл және қоңыр түстердің қанық бояуын атап өтеді. Әдетте фон мен ою-өрнек жақын және үйлесімді түстермен жасалды. Бұл өлкенің танымал қолөнершілерінің қатарында Мәдина Ізбасарова, Күміс Қосбай, Дәмелі Мұқанова және басқалар бар.
Жалпы, қазақтың түкті кілемі – әзірше тыңғылықты зерттелмеген, бірегей мәдени құбылыс. Бірақ, қазақтардың материалдық емес мәдени мұрасының бұл элементі шұғыл түрде қорғауды және оны қолдауды, қорғау және қорғау бойынша өнімді шараларды әзірлеуді, оның ішінде оны тарихи түрде қолданған аймақтарда дәстүрлі тоқыма өнері мектебін құруды талап ететіні қазірдің өзінде айқын.
