Қазақтың ырым-тыйымдары дәстүрлі таным-түсініктердің тұтас кешенімен байланысты. Қолды бүйірге ұстауға тыйым салынады («белді таянбайды»), ол әдетте жерлеу рәсімінде «жоқтау» жырын орындауда қолданылады. Бұл ишараттағы белдің дененің қасиетті бөлігі, оның ортасы ретінде түсінумен байланысты: өлім адамның тұтастығын бұзады. Дәстүрлі мәдениетте белдік пен оның декоры ерекше маңызға ие болды. Әлі күнге дейін қазақ мәдениетінде ең жақын ер адамдар туысы қайтыс болған кезде белдерін, әдетте, ақ матамен (орамалмен) байлайды.
Ырым-тыйымдардың арасында «таяққа сүйенуге болмайды» деген тыйым бар. Таяқ қазақтардың жерлеу-еске алу рәсімдерінде қолданылған. Жақын адамы қайтыс болған кезде ер адамдар таяққа сүйенеді, сәйкесінше, бұл әрекетті күнделікті мәдениетте қолдану жаман ырым болып саналады. Жерлеу-еске алу рәсімдерінде тірек (таяқ) әлемдік ағаштың моделін, еркектік күштің нышанын білдіреді. Сондықтан мұндай қиын сәтте оған сүйену – Ғаламның құдіретін қабылдау, өмір сүру үшін күш алу деген сөз.
Әйелдердің ырым-тыйымы – «шашыңды жайма» және «басыңдағы шашыңды жұлма» күнделікті өмірде жаман ырым болып саналады. Бұл әрекеттер тек жерлеу-еске алу рәсімдерінде қолданылған. Марқұмды осындай ишарат-әрекеттер арқылы жоқтау дәстүрі (шаш жұлу, өрімдерді кесу, денені, бетті тырнау және т.б.) түркі-моңғол халықтарында жеткілікті кең тараған әдет-ғұрып, оны кем дегенде екі аспектіде қарастыруға болады. Біріншісі – шаштың қасиетті күші туралы түсінік. Екіншісі – әйелдерді күйеулерімен бірге жерлеудің ежелгі ғұрыптың өзгеруі. Уақыт өте келе «күйеуінің қабірінде ұрпақ жалғастыру инстинктін қанағаттандыру ниетінен туындаған әйелді өлтіру әйелдің бүкіл болмысының орнына оның болмысының бір бөлігін құрбан етуіне айналды» [4]. Мұнда шаш әйелдің өзі үшін нышандық «алмастырғыш» ретінде әрекет етеді.
Бірқатар тыйым салынған қимылдар табалдырық пен есік жақтауына байланысты: «босағаға сүйенбе» – есіктің жақтауына сүйенбе, «босағада тұрма» – кіреберісте тұрма, «табалдырықта отырма» – босағада отырма. Олардың барлығы тұрғын үй кеңістігінің осы элементтерінің сакрализациясымен және олардың мәдениеттегі ерекше рөлімен байланысты.
Есік құрылымының «тірек» элементі ретінде босағаның құндылығын қазақтың «шаңырақ биік, босаға берік болсын!», яғни мағыналық аудармада биік шаңырақ пен берік қаңқа тілектері білдіреді. Табалдырық – үй мен сыртқы әлем арасындағы нышандық шекара, зұлым рухтар үшін өтпейтін кедергі, Төменгі әлемге бағытталған нышандық шек. Бұл – тірілер әлемі мен өлілер әлемі арасындағы шекара ғана емес, көне түркілердің пайымдауынша, баспананы күзететін ата-баба рухының мекені. Ш.Ж. Тоқтабаева қазақ мәдениетінде аяқты айқастыруға, саусақтарды айқастыруға, қолды кеудеге айқастыруға, бас орамалдың ұштарын алдына байлауға тыйым салынғанын атап өтеді. Осының бәрі сәйкесінше өмір жолын және өз болашағын «жабуы» мүмкін [10, 45 б.].
